Kiedy możemy bronić się sami a kiedy adwokat jest niezbędny?

Prawo do obrony w sądzie posiada każdy obywatel RP. Jak mówi art. 42 ust. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu).

Wielu oskarżonych decyduje się jednak na rezygnację z prawa do obrony i samodzielne reprezentowanie swojej sprawy w sądzie. Kiedy działanie takie jest dozwolone i czy warto reprezentować się samodzielnie?

Kiedy możemy bronić się sami?

Nie każdy proces sądowy wymaga obecności adwokata. Zgodnie z prawem, dostęp do sądu jest zagwarantowany w Konstytucji każdego obywatela, a zatem może on ubiegać się o ochronę prawną osobiście. Wiele spraw pozwala na rezygnację z prawa do obrońcy i samodzielne wystąpienie we własnej sprawie. Do roku 2005 sądy miały obowiązek udzielania stronie i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych oraz pouczać ich o skutkach tych czynności oraz skutkach zaniedbań. Od lutego 2005 roku jest to już jednak nie możliwe. Osoba reprezentująca się samodzielnie musi radzić sobie sama, gdyż pomoc ze strony sądu jest już tylko uprawnieniem, a nie obowiązkiem sędziego.

Kiedy konieczna jest obecność adwokata?

Jeśli w czasie rozpoznawania sprawy przez sąd instancji zaistniała uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego lub podejrzanego i jest duże prawdopodobieństwo, że będzie to rzutować na zdolność prowadzenia przez niego samodzielnej obrony, ustanowienie obrońcy będzie konieczne. Jest to jednak tylko jeden z przypadków, w których ustanowienie obrońcy jest prawnie wymagane. Występują bowiem sprawy, w których ustawa nakazuje oskarżonemu posiadanie obrońcy – są to przypadki tzw. obligatoryjnej obrony. Przypadki, w których posiadanie obrony jest konieczne zostało opisane w kodeksie postępowania karnego.

• Oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy lub gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (na podstawie art. 79 1 KPK);
• Gdy sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na okoliczności utrudniające obronę, np. stopień skomplikowania sprawy (na podstawie art. 79 § 2 KPK);
• Oskarżony musi mieć obrońcę przed Sądem Okręgowym I instancji, jeśli zarzucane jest mu popełnienie zbrodni lub gdy jest już pobawiony wolności (na podstawie art. 80 KPK);
• Gdy postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego (na podstawie art. 671 1 i 4 KPK);
• Przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciw żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa (na podstawie art. 671 § 1a KPK);
• Jeśli złożony był w sprawie wniosek o wznowienie postępowania, a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania i wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru, to prezes sądu wyznacza go z urzędu (na podstawie art. 548 KPK).

Kiedy jeszcze wymagane jest posiadanie obrońcy w sądzie?

Posiadanie obrońcy jest również wymagane w momencie, gdy sąd postanowi procedować bez uczestnictwa oskarżonego w rozprawie. Sytuacja taka może mieć miejsce w ściśle określonych kategoriach spraw sądowych. Będą to między innymi: rozpoznanie apelacji przez sąd, posiedzenie rozpatrujące zażalenie na postanowienie kończące postępowanie, zażalenie na zatrzymanie osoby, posiedzenie sądu odwoławczego przy rozstrzyganiu odnośnie bezwzględnych przyczyn odwoławczych, wydawanie wyroku łącznego, oraz wznowienie postępowania, gdy w toku postępowania wznowionego zachodzi przesłanka do zawieszenia tego postępowania.

Oskarżony musi mieć także obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeśli zarzucono mu zbrodnię, czyli wobec prawa czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo surowszą. Sytuacja ta zachodzi także w przypadku, gdy oskarżony jest pozbawiony wolności. W każdym z wymienionych przypadków obrońcą oskarżonego może być obrońca z wyboru lub obrońca z urzędu, o ile oskarżony kwalifikuje się do zasad przyznania obrońcy z urzędu.

Artykuł powstał we współpracy z Kancelarią Adwokacko Radcowską we Wrocławiu